| خشكسالي انحراف از شرايط متوسط يا عادي بارش در يك منطقه است. خشكسالي كاهش غير معمول بارش در مدت معين است در منطقهاي كه لزوما خشك نيست و ميزان كاهش بارندگي تاثيري در روند عادي رشد و توسعه حيات در منطقه دارد.خشكسالي رقابت بر سر منابع آب و در نتيجه ناامني را زياد مي‌كند. از اين روي اولويت خطر خشكسالي، اگر به امنيت ملي معتقد باشيم هم از تهديدهاي خارجي و اگر به امنيت ملي پايدار معتقد باشيم هم از آسيب‌پذيري‌هاي داخلي خواهد بود و در هر حال اهميت دارد. امنيت طبيعي، ناظر بر آرامش بستر طبيعي حيات و زندگي افراد ملت و نبود سوانح طبيعي از جمله خشكسالي، و تامين شرايط و امكانات لازم براي حفاظت جان و مال انسان‌ها در برابر اين گونه حوادث است. همچنين انديشيدن تدابير و برنامه‌هاي مناسب در برابر خشكسالي و پيشگيري از اثرهاي زيان‌بار زيستي، اجتماعي و اقتصادي آن مي‌تواند در راستای تامين امنيت زيست‌محيطي، امنيت اجتماعي و امنيت اقتصادي و در نهايت امنيت ملي باشد.ايران كشور خشك و نيمه خشك است كه خشكسالي در آن تكرار مي‌شود، بنابراين پديده‌اي طبيعي و قابل پيش‌بيني است و بايد براي مقابله با آن، برنامه، طراحي و اجرا شود. قرارگيري در كمربند بياباني و محصورشدگي در ميان ديواري طبيعي از رشته‌كوه‌ها به صورت مانعي در برابر ورود رطوبت جوي به داخل كشور، خشكسالي را شديدتر مي‌نماياند. اين پديده خزنده و آرام هنگامي كه در محيط‌هاي شكننده اكولوژيكي (تالاب‌ها و درياچه‌ها) و اقتصادي ـ اجتماعي (مناطق محروم روستايي/كمتر توسعه يافته) رخ مي‌دهد، گاهي اثرهاي جبران‌ناپذيري مي‌تواند بر جا بگذارد.خشكسالي به لحاظ اين كه محدوده وسيع‌تري را در بر مي‌گيرد پيچيده‌تر و پرهزينه‌تر از ساير بلاياي طبيعي است و جمعيت بيشتري را هم متاثر مي‌كند. در زمان حاضر مديريت خشكسالي در كشور ما، بر مبناي مديريت بحران صورت مي‌گيرد و بدين ترتيب به كاهش تاثير و آمادگي در برابر خشكسالي توجه چنداني نمي‌شود. مسوولان براي رويارويي با اين چالش به مجموعه‌اي جديد از اطلاعات براي آمادگي نياز دارند تا به نحو مناسب منابع را اولويت‌بندي كنند و پيامدها را كاهش دهند تا جهت‌گيري برنامه‌ريزي خشكسالي در سمت و سوي مديريت ريسك قرار بگيرد. پيچيدگي اين واقعيت بحراني، ضرورت اتخاذ رويكردي سامانمند، همه‌جانبه‌نگر، كليت‌گرا و چندبعدي در تحليل پيامدها و اثرهاي مربوطه را مي‌طلبد.خشكسالي و تكانه‌هاي وارد بر بدنه امنيت مليهمه پيامدهاي قابل ذكر خشكسالي بر امنيت ملي به شرح زير مي‌باشد:خشكسالي و امنيت اقتصاديافزايش هزينه‌هاي سرمايه‌گذاري در بخش كشاورزي:افزايش هزينه‌هاي توليد؛افزايش هزينه‌هاي بيمه و پرداخت خسارت و مانند آن؛تغيير نظام كشت از آبي به ديم؛ترك زمين‌هاي كشاورزي؛افزايش قيمت كالاهاي اساسي/راهبردي كشاورزي از جمله گندم، برنج، و نهاده‌هاي دامي وابسته به غلاتي مانند جو و ذرت؛افزايش قيمت محصولات خام يا فرآوري شده دامي مثل لبنيات، انواع گوشت و تخم مرغ؛افزايش واردات/قاچاق نهاده‌ها و كالاهاي كشاورزي و وابستگي اقتصادي ـ سياسي كشور؛كاهش سطح تمايل به سرمايه‌گذاري در بخش كشاورزي و افزايش بيكاري؛اين امر درباره كالاهاي غير اساسي كشاورزي ولي مهم براي مردم از جمله چاي هم صحت دارد؛احتمال برخاستن بادهاي حامل نمك از درياچه‌ها و تالاب‌هاي خشك شده و تهديد كشاورزي و باغات؛خشك شدن/كم شدن ظرفيت مراتع، مشكل چراي دام و اختلال در زندگي عشايري، رواج سلف‌فروشي و دلال‌بازي؛رشد قيمت مواد غذايي و به طور كلي در خطر قرار گرفتن امنيت غذايي كشور؛افزايش هزينه‌هاي آب‌رساني به شهرها و روستاها و افزايش قيمت آب‌بها؛افزايش استفاده از روش‌هاي انرژي‌بر و هزينه‌بر شيرين كردن و پالايش آب؛افزايش هزينه‌هاي توليد و تعطيلي و يا بيكاري پنهان در بخش صنعت؛تهديد صنايع و سكونتگاههاي روستايي و شهري؛فرسايش بادي، پديده گرد و غبار، و تعطيلي فرودگاه‌ها و مراكز حساس در برابر تغييرات جوي؛سدسازي و مشكلات اقتصادي از جمله سرمايه‌گذاري‌هاي هنگفت و نسبتا طولاني مدت (بدهي‌هاي وزارت نيرو به پيمانكاران)؛فرسايش خاك و پر شدن مخازن پشت سدها از رسوبات رودخانه‌اي و كاهش عمر مفيد سدها و به هدر رفتن سرمايه‌هاي ملي؛برداشت از حساب ذخاير ارزي براي مقابله با اثرهاي خشكسالي؛خشكسالي و امنيت اجتماعيكاهش سلامتقطعي‌هاي مكرر و منظم و نامنظم آب آشاميدني شهر و روستا و در نتيجه كاهش سطح بهداشت و همه‌گيري بيماري‌هايي چون وبا؛كمبود آب شرب كشاورزي و بهره‌گيري از پساب‌هاي خانگي و صنعتي و شيوع بيماري‌هاي واگير و غيرواگير از جمله وبا در تابستان سال ۱۳۸۷؛سوء تغذيه ناشي از كمبود محصولات كشاورزي معيشتي؛فرسايش بادي، پديده گرد و غبار، و تهديد سلامت انسان (انواع بيماري‌هاي تنفسي و چشمي)؛خشك شدن رودخانه‌ها و درياچه‌هايي كه هويتي تاريخي دارند و يا بناهاي تاريخي بر روي آنها احداث شده است و از نظر اجتماعي ـ فرهنگي ـ رواني ـ رفتاري معضلات، مشكلات، و ناهنجاري‌هايي را به دنبال دارد از جمله زاينده‌رود؛حركات جمعيتي:مهاجرت روستاييان به شهرها و رشد سكونتگاههاي غير رسمي حاشيه شهرها و افزايش ناامني (زندگي ۷ ميليون ايراني در اين سكونتگاه‌ها زنگ خطري براي امنيت ملي است)؛جابجايي روستاييان و پديده كپرنشيني در مناطق جنوب و جنوب شرق كشور؛مهاجرت‌هاي موقت و مكرر روستاييان به شهرها كه مي‌تواند به مهاجرت دائمي تبديل شود؛سدسازي (به عنوان روشي موجه در ذخيره و توزيع آب در كشور):سدسازي بيشتر، معضلات اجتماعي بيشتر از جمله اشغال يا تصرف املاك شخصي، و تاريخي را به دنبال خواهد داشت و همه‌جانبه نبودن بيشتر اين پروژه‌ها مسايلي همانند مهاجرت روستاييان و عشاير به شهرها را به دنبال دارد. به زير آب رفتن زمين‌هاي روستايي و كشاورزي پشت سدهاي استان خوزستان و مهاجرت روستاييان به تهران و اهواز از اين دست است. ماندگاري روستاييان در اين مكان‌ها بدون زيرساخت‌هاي لازم مي‌تواند معضلاتي مثل غرق شدن ميني‌بوس در درياچه سد كارون را به دنبال داشته باشد؛خشكسالي و امنيت سياسيافزايش سطح نارضايتي عمومي از عملكرد دولت و تحرك رسانه‌ها و جنبش‌هاي زیست‌محیطی در اعلام تقصیر و بي‌برنامگی دولت‌مردان؛مناقشات بين‌المللي از جمله مسايل مرزي در نتيجه عدم رعايت حقابه رودخانه‌ها، تالاب‌ها و درياچه‌هاي مرزي و خشك شدن آنها، و مسايل ژئوپوليتيكي حوضه‌هايي كه سرچشمه آنها در يك يا چند كشور ديگر است و در مسير رواناب‌هاي منتهي به آنها آب‌بند ساخته مي‌شود؛خشكسالي و مسايل مناطق مرزي از جمله خالي شدن روستاها از سكنه و امن شدن اين نواحي براي قاچاق انسان و كالا (بويژه سوخت و مواد مخدر)؛تنش‌هاي سياسي بین:نمایندگان و دولت‌مردان از جمله استيضاح/تحقيق و تفحص از وزرا/وزارت‌خانه‌هاي نيرو و جهادكشاورزي؛مردم در حوزه‌هاي انتخابيه كه با خشكسالي روبرو هستند؛مردم و نهادهاي قضايي ـ انتظامی بر سر توزيع آب در بخش‌هاي سه‌گانه؛مردم/نهادهاي مردمي، رسانه‌ها، جنبش‌هاي زیست‌محیطی غیر معاند و احيانا گروه‌هاي معاند داخلي و خارجي با حكومت؛به عنوان مثال آب شرب يزد كه از استان چهار محال و بختياري و شرق استان اصفهان (شهرهاي ورزنه و خوراسكان) عبور مي‌كند و عمدتا به مصارف كشاورزي/صنعتي در دو استان مي‌رسد و اعتراضات كشاورزان شرق اصفهان كه به درگيري با نيروي انتظامي در اين استان انجاميد، در اثر كمبود آب، كشاورزان شرق اصفهان براي تامين مخارج زندگي خود دچار مشكل شده‌اند و بسياري از آنها خانه و كاشانه‌شان را ترك كرده و مهاجرت نموده‌اند.تنش‌هاي استان‌هاي مرزي آذربايجان بر سر خشك شدن درياچه اروميه نمونه ديگري است، به نحوي كه در اين رويداد، دولت در وضعيتي باخت ـ باخت قرار دارد چرا كه تامين آب براي درياچه مضرات اقتصادي و زيست‌محيطي و حتي سياسي از جنبه بين‌المللي به همراه دارد و برخي برنامه‌هاي پيشنهادي مي‌تواند وابستگي كشور را به ارس به عنوان رود مرزي زيادتر كند و از سوي ديگر بي‌توجهي به اين معضل هم فشارهاي گروه‌هاي قومي و سبز را به دنبال دارد.خشكسالي و امنيت زيستي و طبيعيكاهش سطح آب‌هاي زيرزميني و روزميني؛فرسايش آبي و بادي و بيابان‌زايي و يا شوري خاك، حركت شن‌هاي روان و محاصره شدن روستاها؛بالا رفتن غلظت و درصد املاح آب‌هاي شيرين و در پي آن نيمه‌شور و شور شدن آب‌هاي قابل استفاده در بخش‌هاي سه‌گانه؛كاهش سطح پوشش گياهي (جنگل‌ها، استپ‌ها و مراتع كشور) و افزايش روند بيابان‌زايي و نابودي جنگل‌ها در نتيجه فرسايش آبي و بادي؛گسترش سيلاب در نتيجه بيابان‌زايي (پيوند خشكسالي و سيلاب) به دليل كاهش مقاومت فيزيكي و زيست‌شناختي خاك در برابر فرسايش آبي؛خشك شدن تالاب‌ها و درياچه‌هاي داخلي اعم از شور و شيرين و تغييرات شديد زيست‌محيطي در زيست‌بوم آن مناطق از جمله تغيير در مسير مهاجرت پرندگان و ساير حيوانات، تهديد/نابودي زندگي جانداراني كه مستقيم و غير مستقيم با آن حوضه‌ها در تماس هستند؛اختلال در دماي آسايش ساختمان‌هاي مسكوني در نتيجه‌ي خشك شدن شديد هواي آن نواحي و جبران آن از طريق مصرف انرژي‌هاي تجديدناپذير، توليد گازهاي گلخانه‌اي و كمك به تسريع روند گرم شدن زمين؛خشكسالي و سدسازي مي‌تواند دامي از خشكسالي‌هاي بيشتر را به همراه داشته باشد چرا كه چرخه طبيعي آب‌هاي رو و زيرزميني گسيخته يا مختل مي‌شود و در درازمدت مي‌تواند حوضه پايين دست را با مشكلاتي مواجه نمايد؛حفر حلقه‌هاي عميق‌تر چاه و شور شدن و پايين رفتن سطح آب‌هاي زيرزميني در نتيجه برداشت بي‌رويه و پديده فرونشست زمين در روستاها، شهرها و حتي كلان‌شهرها در پي خشكي دايمي سفره‌هاي آب، به عنوان مثال فرونشستي با وسعت ۵۰۰ کيلومتر مربع و با نرخ سالانه ۱۷سانتي‌متر در جنوب تهران. اين پديده به حدي خطرناك است كه پس از ريزش‌هاي جوي هم اين سفره‌ها پر نخواهند شد؛كاهش توليد برق آبي و هدايت برنامه‌هاي توليد و وابستگي هر چه بيشتر به سوخت‌هاي فسيلي در نيروگاه‌هاي حرارتي؛بروز قحطي و هجوم آفات و ملخ و موش؛وضعيت بحراني تالاب‌هاي گاوخوني، اروميه، پريشان، هامون و به خطر افتادن ذخاير ژنتيكي جانوري و گياهي كشور؛همچنين عواملي هستند كه پيامدهاي خشكسالي را تشديد مي‌كنند، برخي از آنها عبارتند از:مديريت نادرست منابع آبي و بهره‌برداري نادرست و مهارنشده از منابع آبي و نبود نظام پايدار آبياري؛نبود سامانه‌هاي هشدار؛بيابان‌زايي و جنگل‌زدايي؛پديده گرم شدن زمين؛فقر اقتصادي و محروميت در ناحيه دچار خشكسالي؛جنگ و بيماري‌هاي واگير؛رشد افسارگسيخته شهرنشيني؛ضعف در آموزش و مهارت‌ها؛رعايت نشدن حقوق اجتماعي.راهكارهاراهكارهاي زير هيچ كدام جديد نيستند و پيشتر در كشورهاي ديگر تجربه شده‌اند ولي آنچه مهم است اهميت و ضرورت توجه به اين راه‌حل‌ها براي كاهش اثرهاي امنيتي خشكسالي در كشور است:اجراي كامل برنامه اقدام ملي مقابله با بيابان‌زايي و تعديل اثرهاي خشكسالي؛نهايي كردن سند ملي الگوي کشت براي مشخص شدن ميزان آب موجود براي کشاورزي و كمك به ارايه الگوي‌هاي کشت مناسب؛اختصاص بخشي از هزينه‌هاي سدسازي به شيوه‌هاي مشاركتي، پايدار و آزمون شده‌ي حفاظت خاك، آبخيزداري و آبخوانداري از جمله:احداث سدهاي كوچك براي حفظ آب كشاورزي و كاهش هزينه انتقال آب به مزرعه؛پخش سيلاب در آبخوان‌ها، استفاده از سدهاي زيرزميني و كوچك براي جذب رطوبت خاك در مناطق داراي تبخير و تعرق و حفظ بارندگي هرچند اندك؛سدهاي تاخيري نفوذي در بالادست سدها براي جذب آب به زمين، تصفيه آب و كاهش خطرات زيست محيطي و كاهش تبخير آب؛روش‌هاي حفظ خاك مانند كاشت درختان ميوه در ارتفاعات شيبدار، اصلاح روش شخم زدن و سوپر جاذب رطوبت براي حفظ موثر رطوبت خاك؛توجه به ظرفيت مراتع و بهره‌گيري از شيوه‌هاي قرق مشاركتي؛ايجاد و تقويت تشکل‌هاي بهره‌وري ذخاير آب؛احياي برخي روش‌هاي سنتي و پايدار حفظ و بهره‌برداري از منابع آبي (دانش بومي)؛سرمايه‌گذاري وسيع در تشويق كشاورزان به يكپارچه‌سازي اصولي زمين و بهره‌گيري از شيوه‌هاي آزمون شده آبياري؛كاهش حساسيت و نياز به آب در ارقام كشاورزي؛رفع عيوب شبكه‌هاي قديمي آب‌رساني بخش‌هاي سه‌گانه و جلوگيري از پرت حدود ۳۰ درصدي آب در شبكه توزيع؛بازيافت پساب بخش‌هاي سه‌گانه؛گنجاندن برنامه تغذيه مصنوعي سفره‌هاي آب زيرزميني در برنامه‌هاي شهري براي پيشگيري از فرونشست زمين؛بهره‌گيري از تجربه ديگر كشورها در تخريب سدهاي كم‌بازده با توجه به جنبه‌هاي زيست محيطي؛آموزش الگوي مصرف بهينه آب در بخش‌هاي سه‌گانه و وضع و اجراي قوانين و فرهنگ‌سازي مصرف بهينه آب به عنوان منبعي تجديدناشدني و باارزش همچون نفت و گاز؛حمايت‌هاي گسترده از آسيب‌ديدگان خشكسالي به نحوي كه اثرهاي جانبي آن وضعيت را تشديد نكند؛توجه به شيوه‌هاي نوين توليد انرژي؛پيش‌بيني دقيق خشكسالي و ايجاد سامانه هشدار.خشكسالي رقابت بر سر منابع آب و در نتيجه ناامني را زياد مي‌كند. خشكسالي در ايران تكرار مي‌شود پس پديده‌اي مترقبه است و با پيش‌بيني، برنامه‌ريزي دقيق و پويا مي‌توان تكانه‌هاي حاصل از آن را بر امنيت ملي كاهش داد. انديشيدن تدابير و برنامه‌هاي مناسب در برابر خشكسالي و پيشگيري از اثرهاي زيان‌بار زيستي، اجتماعي و اقتصادي آن مي‌تواند در جهت تامين امنيت زيستي، امنيت اجتماعي و امنيت اقتصادي و در نهايت امنيت ملي باشد. بويژه كه خشكسالي محدوده وسيع‌تري را در بر مي‌گيرد و پيچيده‌تر و پرهزينه‌تر از ساير بلاياي طبيعي است و جمعيت بيشتري را هم متاثر مي‌كند. مسوولان براي رويارويي با اين چالش به مجموعه‌اي جديد از اطلاعات براي آمادگي نياز دارند تا به نحو مناسب منابع را اولويت‌بندي كنند و پيامدها را كاهش دهند تا جهت‌گيري برنامه‌ريزي خشكسالي در سمت و سوي مديريت ريسك قرار بگيرد. پيچيدگي اين واقعيت بحراني، ضرورت اتخاذ رويكردي سامانمند، همه‌جانبه‌نگر، كليت‌گرا و چندبعدي در تحليل پيامدها و اثرهاي مربوطه را مي‌طلبد.منابع:آدمي علي، خضريان مهدي، هادي عباس‌زاده، و يزدان‌پناه مهدي (پاييز و زمستان ۱۳۹۰) الزامات گذار به امنيت ملي پايدار، دانش سياسي، ۱۴، ۵-۲۷.الف سايت خبري تحليلي، هشدار سازمان زمين‌شناسي به تهرانيها، چهارشنبه ۱۵ ارديبهشت ۱۳۸۹.الف سايت خبري تحليلي، ۱۵ استان كشور درگير خشكسالي شده‌اند، شنبه ۳۱ فروردين ۱۳۸۷.حافظ‌نيا محمدرضا (۱۳۸۵) اصول و مفاهيم ژئوپوليتيك، چاپ اول، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوي.حسيني سيدمحمود، شريف زاده ابوالقاسم، غلامرضايي سعيد، و اكبري مرتضي (۱۳۹۰) تبيين مولفه هاي مديريت بحران خشكسالي در مناطق روستايي و عشايري جنوب شرق كشور، تحقيقات اقتصاد و توسعه كشاورزي ايران (علوم كشاورزي ايران) ۲-۴۲ (۲): ۱۸۵-۱۹۷.دانشور محمدرضا، تلوري عبدالرسول، توكلي محمود، و داناييان محمدرضا (پاييز ۱۳۸۶) بررسي منطقهاي خشكسالي در مركز، جنوب و جنوب شرق كشور، پژوهش و سازندگي، ۲۰ (۳ (پي آيند ۷۶) در منابع طبيعي): ۱۵۸-۱۶۶.شرفي ليدا، و زرافشاني كيومرث (زمستان ۱۳۸۹) سنجش آسيب پذيري اقتصادي و اجتماعي كشاورزان در برابر خشكسالي (مطالعه موردي: گندم كاران شهرستان هاي كرمانشاه، صحنه و روانسر) پژوهش‌هاي روستايي، ۱ (۴):۱۲۹-۱۵۴.عباس‌زاده هادي، و كرمي كامران (بهار ۱۳۹۰) سرمايه اجتماعي و امنيت ملي پايدار، مطالعات راهبردي، سال ۱۴، شماره اول، مسلسل ۵۱، ۳۱-۵۸.مركز مطالعات و مديريت بهره‌وري ايران و موسسه توسعه روستايي ايران به سفارش سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور (۱۳۸۱) برنامه اقدام ملي مقابله با بيابان‌زايي و تعديل اثرهاي خشكسالي در جمهوري اسلامي ايران، انتشارات موسسه توسعه روستايي ایران. |
↧
خشكسالي و امنيت ملي
↧